Is é an scéala is úire dár tháinig ó Údarás Spáis na Stát Aontaithe ná gur minice i bhfad ná a shíltí go nuige seo a bhíos na stoirmeacha toirní in ann splancanna gáma-radaíochta a thabhairt uathu. Rud é seo a bhainfeadh stangadh as an duine nach bhfuil ach fisic na meánscoile ar eolas aige, nó ní leis an toirneach is túisce a shamlódh sé an cineál sin radaíochta, ach leis na hiseatóip radaighníomhacha. Is giorra tonnfhad agus is saibhre fuinneamh an gháma-radaíocht ná na x-ghathanna féin, agus chomh fuinniúil is a bhíos na gáma-ghathanna bíonn an-dainséar iontu don duine agus do na horgánaigh bheo go léir: is féidir leo an-dochar a dhéanamh do struchtúir ghoilliúnacha na bhfíochán. Le fírinne is iad na gáma-ghathanna an cineál radaíochta is dainséaraí a bhaineas leis an radaighníomhaíocht – ach ón taobh eile de, úsáidtear iad sa radaiteiripe le cillíní ailse a mharú. Is é iseatóp radaighníomhach an chóbailt, Cóbalt-60, is mó a mbaintear leas as i ngléasra radaiteiripe le gáma-ghathanna a chruthú le haghaidh na húsáide seo.
Na splancanna domhanda gáma-radaíochta a chruthaítear le linn na stoirmeacha, ní mhaireann siad oiread is micreasoicind féin (is é sin, an míliú cuid den tsoicind), ach mar sin féin, áirítear iad ar na himeachtaí radaíochta is láidire dá dtiteann amach ar an Domhan go nádúrtha. Is éard a deir lucht na heolaíochta anois go mbíonn splancanna gáma-radaíochta á ngineadh sna lagstoirmeacha toirní féin – is é sin nach bhfuil stoirm as pabhar láidir de dhíth le haghaidh splancanna gáma-radaíochta.
An t-eolas nua a fuarthas ar na splancanna seo tá sé bunaithe ar chumasc na sonraí a bhailíos Teileascóp Gáma-radaíochta Fermi agus gléasra brathadóireachta atá suite ar dhroim an Domhain. Teileascóp spásbhunaithe is ea teileascóp Fermi, agus é ag fithisiú an Domhain ón mbliain 2007 anuas.
Na splancanna gáma-radaíochta a haithníodh ar an dóigh seo, cruthaíodh iad go léir in uachtar an trópaisféir, is é sin, faoi dheich gciliméadar de dhroim an domhain, nó níos airde fós. (Is é an trópaisféar an ciseal is ísle den atmaisféar, agus é timpeall ar 10-20 ciliméadar ar airde, ag brath ar an domhanleithead: ag dul in airde in aice leis an meánchiorcal, ag éirí tanaí i dtreo an phoil thuaidh agus an phoil theas.) Is dóigh leis na heolaithe, áfach, go mbíonn splancanna den tsaghas seo á ngineadh níos ísle san atmaisféar freisin, ach amháin nach féidir leis na gléis bhrathadóireachta iad a aithint, chomh tiubh is atá an t-atmaisféar thíos ansin, agus na gathanna ag bualadh faoi na móilíní aeir agus ag cailleadh fuinnimh.
Ní thuigeann na saineolaithe féin na “splancanna dorcha” seo go rómhaith go fóill, ach tá ciall áirithe acu don dóigh a ngintear iad. Go bunúsach, is éard atá i gceist leis an tintreach ná na luchtanna leictreacha a bheith ag neodrú a chéile sna scamaill. Faoi thionchar na sruthanna aeir suas agus síos taobh istigh den scamall, bíonn na deoiríní uisce, na cáithníní sneachta agus na míreanna beaga oighir ag bualadh faoi chéile, rud a spreagas iad chun lucht leictreach a ghlacadh. De ghnáth bíonn na luchtanna deimhneacha á mbailiú in uachtar an scamaill, agus na luchtanna diúltacha san íochtar. Is inslitheoir maith leictreachais é an t-aer, rud a chiallaíos gur féidir leis na luchtanna an-charnadh a dhéanamh sula neodróidh an splanc thintrí – an díluchtú leictreach – iad.
An dóigh a gcarnann na luchtanna leictreacha éagsúla i réigiúin éagsúla sa scamall toirní: na luchtanna diúltacha (breis na leictreon) thíos, na luchtanna deimhneacha (easpa na leictreon) thuas. Pictiúr: Údarás Náisiúnta Aerloingseoireachta agus Spástaistil na Stát Aontaithe (NASA)/Lárionad Spástaistil Goddard (Goddard Space Flight Center)
Faoi imthoscaí oiriúnacha, aithnítear an díluchtú sin mar thonn leictreon ag dul ó íochtar (diúltach) an scamaill go dtí an t-uachtar (deimhneach), agus nuair a bhuaileas na leictreoin seo faoi na móilíní aeir thuas, scaoiltear gáma-ghathanna, mar dhíluchtú fuinnimh. An cineál seo radaíochta, is gnách leis na saineolaithe Bremsstrahlung a thabhairt air – téarma Gearmáinise a chiallaíos “radaíocht choscáin” nó “radaíocht díluasúcháin”. Is é sin, tá an-luas faoi leictreon amháin, agus é ag bualadh faoi leictreon eile atá ceangailte d’adamh éigin.
An leictreon a raibh an-luas faoi, caillfidh sé cuid mhór den luas san imbhualadh, agus den fhuinneamh chinéiteach (fuinneamh gluaiseachta) ba chúis leis an luas sin. Deir dlí imchoimeádta an fhuinnimh, áfach, nach féidir don fhuinneamh imeacht ina ghal soip – ní féidir dó ach claochlú ó chineál amháin fuinnimh go cineál eile. Sa chás seo, an fuinneamh a chailleas an leictreon, claochlaíonn sé go candam radaíochta – agus má tá an-fhuinneamh cinéiteach ag an leictreon, is leor é chun candam gáma-radaíochta a chruthú, an cineál radaíochta is saibhre fuinneamh is aithin dúinn.
Chomh fuinniúil is atá an gháma-radaíocht, ní mór an cheist a chur, an bhfuil dainséar sna gáma-splancanna seo don duine. Deir na saineolaithe nach gcreideann siad go bhfuil, ó nach maireann siad ach go gairid. Mar sin féin, tá sé incheaptha go gcuireann na splancanna seo leis an bpriacal radaíochta a ghabhas leis an aerthaisteal, cé gurb í an radaíocht chosmach (an radaíocht ón spás) an chúis is mó leis an bpriacal sin.
(bunaithe ar ábhar ó Stiúideónna Meán Goddard/Goddard Media Studios, Údarás Náisiúnta Aerloingseoireachta agus Spáis na Stát Aontaithe/NASA, agus ó livescience.com)
Is iontach a lán eolais atá ar na réaltaí ar an saol deiridh seo. […] Tá cuid acu chomh fada sin uainn go mbíonn an solas féin na milliúin blianta ar an mbealach chugainn uathu, tar éis go dtéann sé os cionn aon mhilliún déag mílte sa nóiméad. Tá an t-ábhar chomh dlúth, chomh pacáilte i gcuid eile is go bhfuil tonna meáchain in oiread silín de cheann amháin acu […].
– Tomás Ó Máille, An Béal Beo (lch. 31 in eagrán na bliana 2002)
Dhá réaltra ar bharr lasrach ag bualadh faoi chéile
Deir an láithreán Idirlín úd Astronomy.com gur haithníodh trí ollnóva le cúig bliana déag sa dá réaltra úd NCG 2207 agus IC 2163, chomh maith lena lán foinsí láidire x-ghathanna. Tá an dá réaltra seo le feiceáil i réaltbhuíon an Mhadra Mhóir, agus iad suite faoi 130 milliún solasbhliain dínn. An dóigh a mbíonn imtharraingt an dá réaltra ag dul i bhfeidhm ar a chéile tá réaltaí nua ag teacht chun saoil go tiubh teirimeach sna scamaill gháis a bhaineas siad as a chéile, ach thairis sin d’aithin foireann taighde na réadlainne úd Chandra X-Ray Observatory i gCambridge, Massachusetts go bhfuil na réaltraí seo breac le foinsí sárlonracha x-ghathanna. Tá an dá réaltra ag aomadh a chéile, agus an chomh-imtharraingt seo ag spreagadh gníomhaíocht iontu: ag cur luais faoi fhoirmiú na réaltaí nua agus ag madhmadh ollnóvaí mar a bheadh buamaí iontu.
Maidir leis na hollnóvaí, áirítear iad ar na himeachtaí is scanrúla, is iontaí, is cumhachtaí dá dtiteann amach sa spéir. Is éard atá i gceist le hollnóva ná réalta mhór agus í ag déanamh mórphléisce: is féidir le haon réalta amháin réaltra iomlán a shárú ar feadh tamaill ag scaoileadh solais agus fuinnimh uaithi. Ní mhaireann an t-ollńóva ach go ceann roinnt seachtainí nó míonna, áfach.
Ní hionann iad an t-ollnóva agus an rud ar a dtabharfá an gnáthnóva. Is éard atá i gceist leis an ngnáthnóva ná go bhfuil déréalta – córas dhá réalta – againn agus ceann de na réaltaí ag tarraingt (nó ag fuilleamh, mar a deir an téarmaíocht) ábhair as an gceann eile, ionas go lasfaidh an t-ábhar sin suas ina phléasc mhór. Go bunúsach, tá ceann den dá réalta i bhfad níos dlúithe, i bhfad níos lú ná an ceann eile – abhacréalta bhán a bhíos i gceist go tipiciúil – agus is í an réalta bheag dhlúth sin a bhíos ag ól ábhair chuici ón réalta eile sa chóras.
Léaráid é seo a léiríos an dóigh a dtarraingíonn, nó a “bhfuilleann”, an abhacréalta bhán damhna ón réalta eile sa déréalta, Tugtar diosca fuillimh ar an diosca timpeall ar an abhacréalta bhán. (Léaráid: Vicipéid an Bhéarla.)
Tá an damhna san abhacréalta an-difriúil leis an damhna a bhfuil taithí againn air ónár saol laethúil. Deirtear gur damhna díchineálaithe atá ann. An damhna is aithin dúinn tá sé comhdhéanta as adaimh, agus is éard atá san adamh ná núicléas beag dlúth trom agus cineál “atmaisféar”, is é sin, néal na leictreon. Tá an núicléas beag bídeach i gcomparáid leis an adamh: is minic a deirtear, más é an t-adamh féin an pháirc, gurb é an núicléas an chuileog i lár na páirce. Mar sin féin, tá an chuid is mó de mhais an adaimh comhchruinnithe sa núicléas. An damhna díchineálaithe atá le fáil san abhacréalta bhán, áfach, cé go bhfuil sé comhdhéanta as leictreoin agus as núicléis chomh maith, tá an dá rud fáiscthe go tiubh in aice a chéile.
An damhna atá sna gnáthréaltaí bíonn sé níos cosúla leis an ngnáthdhamhna. Nuair a bhuailfeas sruth damhna den chineál seo faoi dhromchla na habhacréalta báine, bíonn luas mór faoi, toisc go bhfuil an-mhais agus an-imtharraingt san abhacréalta – chomh dlúth is atá sí. Is millteanach an tuairt é an t-imbhualadh seo, agus é ag cur luas faoin imoibriú núicléach sa damhna a dhéanas an t-imbhualadh. Nuair a bhainfeas an solas ón imoibriú sin amach an Domhan, rachaidh sé i bhfeidhm ar na réalteolaithe mar a lasfadh réalta nua suas gan choinne, agus sin é an tuige go dtugann siad nóva ar phléasc den chineál seo – tháinig an téarma ó stella nova na Laidine a chiallaíos “réalta nua”.
Cuid de na nóvaí ar chuir na réalteolaithe sonrú iontu, is nóvaí ateagmhasacha iad mar a deirtear – is é sin, lasann siad suas in athuair go tráthrialta de réir a sceidil féin. Tá cuid de na réalteolaithe barúlach, fiú, go bhfuil timthriall den chineál sin ag na nóvaí go léir mar sin: an leathbhádóir beag ag tarraingt ábhair chuige ón réalta mhór, agus an réalta mhór ag carnadh lastas eile ina dhiaidh sin, de réir a chéile, lena chaitheamh uaithi i dtreo na habhacréalta nuair a bheas a dóthain aici.
Iarsmaí Ollnóva na Seolta. Aon mhíle déag de bhlianta ó shin, chonaic muintir an Domhain ollnóva dochuimsitheach ag pléascadh i réaltbhuíon na Seolta – ollnóva a sháraigh an Ghealach féin ar ghile. Bhí an t-ollnóva seo ar na himeachtaí is cuidsúlaí dá bhfaca an cine daonna ar an spéir, ach ar an drochuair ní raibh lucht na linne in ann cuimhne an ollnóva seo a chur i míotar, ó nach raibh córas scríbhneoireachta acu. (Foinse an phictiúir: http://panther-observatory.com/gallery/deepsky/doc/Vela-SNR_200mm.htm)
Scéal eile é scéal an ollnóva: ní féidir le haon réalta ollnóva a dhéanamh ach uair amháin. Bíonn ollnóvaí coitianta go maith ag réaltaí móra millteanacha: is éard a tharlaíos ná go dtitfidh croíleacan an ollnóva isteach chuige féin (rud ar a dtugtar imphléasc) agus an chuid eile den réalta ag dul ar mire ar fad leis an imoibriú núicléach – ag pléascadh ina hollnóva, go bunúsach. Nuair a bheas breosla an imoibriúcháin sin spíonta, ní fhágfar den réalta ach neodrónréalta nó dúpholl san áit ina raibh a croílár, chomh maith le hiarsmaí an ábhair a chuaigh ar fud na háite le linn an ollnóva.
Réaltnéal an Phortáin, iarsma an ollnóva ar chuir na réalteolaithe Síneacha sonrú ann sa bhliain 1054. Cé go dtugtar “Réaltnéal an Phortáin” ar an néal seo, níl sé suite i réaltbhuíon an Phortáin, ach i réaltbhuíon an Tairbh. Sa bhliain 1968, haithníodh go bhfuil neodrónréalta suite i lár an néil – croílár na réalta a phléasc ina hollnóva, is dócha. (Pictiúr: Vicipéid an Bhéarla.)
Is féidir don ollnóva tosú i gcóras dhá réalta freisin. Mar a chonaic muid is é fuilleamh an ábhair ón ngnáthréalta chuig an abhacréalta bhán is cúis leis an ngnáthnóva. Is féidir leis an bhfuilleamh tús a chur leis na himoibrithe núicléacha san abhacréalta féin arís. Go bunúsach, is réalta í an abhacréalta bhán nach bhfuil ag déanamh imoibriúchán ar bith a thuilleadh. Má tá sí te i gcónaí, agus má tá sí ag soilsiú i gcónaí, níl ann ach seanbhreo ó na laethanta a bhí. Má thosaíonn comhleá na núicléas san abhacréalta arís, áfach, rachaidh sé chun cearmansaíochta ar an toirt, agus iompóidh an réalta bheag ina hollnóva.
Taispeánann an dá ghraf seo forbairt na dearbhmhéide (absolute magnitude mar a deir an Béarla) sa réalta atá ag pléascadh ina hollnóva. (Miosúr nó caighdeán ar ghile na réalta í an dearbhmhéid.) Ar dtús méadaíonn an dearbhmhéid go tobann, agus ansin, laghdaíonn sí arís de réir a chéile i rith na míonna. Seasann an dá ghraf don dá chineál ollnóva: is é cineal a haon (Type I) an t-ollnóva nach n-aithnítear lorg na hidrigine ar speictream an tsolais uaidh, agus is é cineál a dó an t-ollnóva a n-aithnítear línte na hidrigine ar a speictream. Is é cineál a haon ollnóva na habhacréalta báine i ndéréalta, arb é an fuilleamh (carnadh an damhna ón réalta leathbhádóra) a chuireas ag pléascadh í, agus is é cineál a dó ollnóva na fathachréalta a ndéanann a croí titim chuige féin faoi mheáchan a imtharraingthe féin (imphléascadh imtharraingthe). Fágann ollnóva de chineál a dó neodrónréalta nó dúpholl ina dhiaidh (mar thoradh don imphléascadh imtharraingthe), ach scaiptear iarsmaí na réalta go léir sa spás le linn ollnóva de chineál a haon. (Foinse: http://www.uni.edu/morgans/astro/course/Notes/section2/new9.html)
An cineál seo déréaltaí a bhfuil ollnóva ag bagairt orthu, is minic a bhíos siad ag tabhairt le fios roimh ré go bhfuil an priacal sin ann: bíonn an lonrachas iontu ag athrú go tobann, ag dul i méadaíocht nó ag dorchú síos, agus ní féidir tráthrialtacht ná timthriall a aithint ar an luaineacht seo. Tugtar réaltaí athraitheacha mórchorraiola ar an gcineál seo déréaltaí, agus creidtear go bhfuil an dá réalta chomh cóngarach dá chéile iontu is go gcuireann imtharraingt an abhaic bháin an réalta eile as a riocht ar fad.
Na foinsí sárlonracha x-ghathanna a bhíos ar fáil chomh flúirseach sin sa dá réaltra úd NCG 2207 agus IC 2163, is dócha gur déréaltaí iad chomh maith céanna. Arís, tá réalta throm dhorcha, is é sin dúpholl, ann agus réalta “bheo”, lonrach ag dul timpeall an leathbhádóra seo; is dócha gur dúpholl iontach trom atá i gceist, ós rud é go bhfuil an déréalta ag tabhairt x-ghathanna uaithi atá as pabhar fuinniúil. Is é an fuilleamh, an sruth damhna ón leathbhádóir lonrach chuig an dúpholl, is bunfhoinse do na x-ghathanna, ar ndóigh. Go nuige seo, d’aithin na réalteolaithe seacht bhfoinse x-ghathanna agus fiche den chineál seo sa réigiún spáis idir an dá réaltra.
Tá a fhios ag lucht na réalteolaíochta le fada an lá go spreagann an saghas seo “imbhualadh” dhá réaltra foirmiú réaltaí nua sa scamall gáis idir an dá réaltra. Dealraíonn sé go bhfuil baint éigin ag an bhfoirmiú sin le chomh tiubh is a bhíos na foinsí x-ghathanna seo idir an dá réaltra, ach is dócha go gcaithfidh lucht comhcheirde Leonard agus Sheldon a lán oícheanta gan chodladh fós ag scríobh foirmlí matamaitice ar an gclár dubh ag iarraidh an bhaint sin a thuiscint.
Tháinig deireadh le misean taiscéalaíochta an Venus Express
Bhí an Venus Express ag déanamh taighde ar phláinéad Véineas le hocht mbliana anuas, ach anois, tháinig deireadh le misean an taiscéalaí seo. Spásbhád gan chriú gan fhoireann a bhí ann a scaoileadh chun bealaigh ó Bayqoñır, an Chasacstáin, sa bhliain 2005. Cé gur baineadh úsáid as roicéad agus gléasra Rúiseach, ba le Gníomhaireacht Spáis na hEorpa an taiscéalaí féin. Tháinig an taiscéalaí a fhad le Véineas i mBealtaine 2006, agus shocraigh sé ar an bhfithis réamhshocraithe le dul timpeall an phláinéid ag déanamh breathnuithe air.
Véineas, an pláinéad is cosúla leis an Domhan ó thaobh na méide de. Tá an pictiúr seo bunaithe ar an mapáil a rinne an spástaiscéalaí úd Magellan i dtús na nóchaidí. (Foinse: http://www.universetoday.com/48317/venus-length-of-day/)
Is iad na gléis taighde a bhí ar bhord ná ASPERA-4, VMC, MAG, PFS, SPICAV, VIRTIS agus VeRa. Seasann an giorrúchán ASPERA d’Anailíseoir na bPlasmaí Spáis agus na nAdamh Fuinniúil. Is í an ghrianghaoth atá á hanailísiú ag an ngléas seo, an dóigh a mbuaileann sí faoi atmaisféar Véineas. Leagan leasaithe é ASPERA-4 den ghléas ASPERA-3 atá in úsáid ar an Mars Express, spástaiscéalaí cosúil atá ag fithisiú Mharsa ón mbliain 2004 anuas.
Is éard atá i gceist leis an ngrianghaoth ná sruth cáithníní a bhfuil lucht leictreach acu, sruth atá ag teacht ón nGrian. Cuireann an sruth seo réimse maighnéadach na bpláinéad as a riocht, mar a léiríos an pictiúr seo. Bíonn an ghrianghaoth athraitheach ar a lán dóigheanna, díreach cosúil le fíorghaoth san atmaisféar, agus cineál claochluithe aimsire ag baint léi, fosta. Tugann na réalteolaithe “spásaimsir” ar na claochluithe seo, fiú. Is í an ghrianghaoth is cúis leis an gCaor Aduaidh (na Saighneáin, an aurora borealis) freisin. (Pictiúr: http://sci.esa.int/soho/32799-solar-wind-buffets-earth-s-magnetic-field/)
Níl i gceist leis an VMC ach ceamara ardteicneolaíochta (“Ceamara Monatóireachta Véineas”) agus é ag tógáil pictiúirí le solas infheicthe, le solas ultraivialait agus le solas infridhearg. Baintear leas as na pictiúirí seo i mapáil an phláinéid agus in obair na spásgheolaithe, agus iad ag iarraidh, abair, bolcánachas a aithint ar Véineas.
Maighnéadaiméadar is ea an MAG, mar is léir ón ngiorrúchán féin, agus é dírithe ar réimse maighnéadach an phláinéid a aithint. Is féidir a lán conclúidí a bhaint as réimse maighnéadach an phláinéid. Mar shampla, má tá cuid mhaith iarainn i gcroíleacan an phláinéid, is léir go gcuireann sé leis an maighnéadas.
Gléasra speictriméadrachta atá sa triúr eile – PFS, SPICAV agus VIRTIS. Aithníonn na sásanna seo na cineálacha éagsúla radaíochta agus iad ag déanamh breathnuithe ar an dóigh a dtéann atmaisféar trom tiubh Véineas i bhfeidhm uirthi.
Taispeánann an léaráid seo an dóigh a bhfuil na gléis éagsúla taighde suite ar bhord an Venus Express. (Foinse: http://www.esa.int)
Sa deireadh, is gléasra raidió é VeRa a úsáidtear le hascnamh na radathonnta in atmaisféar Véineas a thaighde. Ar an Domhan s’againn, cuireann an t-aerthormán isteach ar na craolacháin raidió agus ar an gcumarsáid raidió go minic. Ar Véineas, áfach, is ábhar suime do lucht na heolaíochta é an t-aerthormán, nó is foinse eolais é i dtaobh an leictreachais in atmaisféar an phláinéid sin. Le fírinne ceann de na torthaí is tábhachtaí dár thug an Venus Express dúinn is ea go bhfuil atmaisféar an phláinéid beo le leictreachas agus go mbíonn tintreach ag splancarnaigh ansin níos minice ná ar an Domhan.
Cé go bhfuair Véineas a hainm ó bhandia grá na seanársaíochta, ní áit ghrámhar í ach a mhalairt. Dé-ocsaíd charbóin is mó atá san atmaisféar, agus tá brú an aeir ar dhroim an phláinéid nócha oiread níos mó ná ar an Domhan. Na scamaill atá ann, bíonn siad comhdhéanta as dé-ocsaíd sulfair agus as aigéad sulfarach. Ceapann an t-atmaisféar teas na Gréine go héifeachtúil, ionas go bhfuil dromchla Véineas níos teo ná dromchla Mhearcair féin. Tá Véineas an-mhall ag dul thart ar a hais féin: is ionann réaltlá Véineas agus dhá chéad trí lá agus dhá scór ar an Domhan; níl lá Véineas de réir mar a fheictear an Ghrian ag gluaiseacht ar an spéir ach céad is sé lá Domhanda déag, áfach.
Ní raibh an Venus Express ceaptha ach cúig chéad lá a chaitheamh i mbun an taighde, ach tar éis na tréimhse sin bhí an gléasra ag obair go paiteanta i gcónaí, agus ba mhór an náire a bheadh ann é a fhágáil gan úsáid ansin. Mar sin, mhair na saineolaithe ag bailiú eolais tríd an taiscéalaí i bhfad ina dhiaidh sin féin. In Earrach na bliana 2014, chuaigh an Venus Express síos go dtí an ciseal is airde thuas d’atmaisféar Véineas le hé a thaighde ón taobh istigh, rud nár triaileadh roimhe sin.
Bhí an taiscéalaí in ann dul in airde arís i ndiaidh tamall a chaitheamh ag “surfáil” an atmaisféir, ach níor éirigh leis a sheanairde eitilte a choinneáil a thuilleadh. Nuair a rinne foireann a stiúrtha ar an Domhan iarracht roicéid an Venus Express a oibriú arís leis an taiscéalaí a shocrú ar a sheanfhithis, tháinig chun solais go raibh sé i ndeireadh a bhreosla. Mar sin, is é an scéal atá ann faoi láthair go ligtear don taiscéalaí airde a chailleadh go nádúrtha. I ndeireadh báire rachaidh an gléasra síos agus é á théamh ag friotaíocht an aeir, go dtí go mbeidh sé imithe ina ghal soip, mura mbuailfidh na hiarsmaí deireanacha dromchla Véineas roimhe sin.
Maat Mons, ceann de bholcáin Véineas. Tá an pictiúr seo bunaithe ar na sonraí a bhailigh an taiscéalaí úd Magellan i dtús na nóchaidí. Rinneadh áibhéil ar na difríochtaí airde. Foinse: http://www.nasa.gov
An obair a bhí á déanamh ag an Venus Express fad is a mhair sé, is fairsingiú é ar eolas an chine dhaonna ar a lán gnéithe den phláinéad. Tá sé ina cheist mhór ag na spásgheolaithe, an bhfuil aon cheann de na bolcáin ar Véineas beo i gcónaí. Tá an pláinéad an-saibhir i mbolcáin, ach níor haithníodh aon cheann acu ag brúchtadh leis lenár linn. Níor thug an Venus Express féin freagra ar an gceist seo, ach ar a laghad d’aithin sé difríochtaí móra i dtiúchan na dé-ocsaíde sulfair san atmaisféar. Is féidir gurb as na bolcáin a tháinig an bhreis sulfair, cé go bhfuil an dá bh’fhéidir ann, is é sin, d’fhéadfadh cúiseanna atmaisféir a bheith leis na difríochtaí sin chomh maith.
Plútón agus a chuid satailítí, mar is eol dúinn inniu iad. (Foinse: an Vicipéid)
Le déanaí chuala muid go bhfuair dhá ghealach eile de chuid Phlútóin ainmneacha. Roimhe seo, ní raibh orthu ach P4 agus P5, ach anois tugtar Kerberos agus Styx orthu. Baineann na hainmneacha seo le tuiscint mhiotaseolaíoch na sean-Ghréagach ar an mbás: is é Ceirbearas madra na dtrí gcloigeann agus é ag gardáil gheataí an tsaoil eile, agus is í an Stiocs an abhainn idir an saol seo agus an saol eile. Is é Carón an farantóir a thugas na mairbh trasna na habhann, agus mar is cuí, Carón an t-ainm a baisteadh ar an gcéad ghealach de chuid Phlútóin ar cuireadh sonrú inti. Ina dhiaidh sin, áfach, fuair na réalteolaithe amach faoi thuilleadh satailítí – is é sin, Nix agus Hydra chomh maith leis an dá cheann is deireanaí.
Dhá cheann de na pictiúir ar ar aithin Clyde Tombaugh Plútón agus é á gcur i gcomparáid le chéile. An ponc beag arb é Plútón é tá sé marcáilte le saighead. (Foinse: an Vicipéid)
Ar feadh i bhfad ba nós “pláinéad” a thabhairt ar Phlútón, an pláinéad is faide amuigh. Ba é an Meiriceánach Clyde Tombaugh a d’aithin é sa bhliain 1930, ach i bhfad roimhe sin féin bhí sé á thaibhsiú dá lán go mbeadh a leithéid de rinn neimhe ann. Ba í an mhatamaitic an eochair. Sa naoú haois déag bhí na matamaiticeoirí in ann a lán a rá i dtaobh an dóigh a gcuireann na reanna neimhe isteach ar a chéile lena n-imtharraingt, ach ar dtús bhí a gcuid eolais agus modhanna oibre scaipthe ar fud na saothar éagsúil taighde – a thuiscint féin ag gach duine de na saineolaithe ar na cúrsaí seo. Thit sé ar chrann an mhatamaiticeora Fhrancaigh Urbain LeVerrier córas éigin a chur in áit an anoird seo, agus nuair a bhí an córas sin curtha i dtoll le chéile aige bhí sé in ann a oibriú amach go raibh a leithéid de phláinéad agus Neiptiún ann, ó bhí sé ábalta tátail a bhaint as na mírialtachtaí a d’aithin sé ar fhithis Úránais. Níor leor é Neiptiún leis na mírialtachtaí seo go léir a mhíniú, áfach, agus mar sin bhí cuid mhór de na réalteolaithe claonta chun a smaoineamh go mbeadh tuilleadh pláinéad ann fós.
Mapa de “chanálacha Mharsa” a tháinig ó pheann Percival Lowell. Bhí ról an-tábhachtach ag Lowell i bhforbairt na réalteolaíochta agus é ag tabhairt urraíochta d’eolaithe éirimiúla cosúil le Clyde Tombaugh, ach ón taobh eile bhí sé i bhfad ródhiograiseach faoi “chanálacha Mharsa” fiú nuair a thosaigh na réalteolaithe eile ag éirí scéipteach fúthu. Chuaigh scríbhinní Lowell faoi na canálacha agus faoi “mhuintir Mharsa” i bhfeidhm ar a lán daoine, ar nós an scríbhneoir garrfhicsin Edgar Rice Burroughs, a bhreac síos sraith iomlán úrscéalta éadroma faoi eachtraí drámatúla an laoich John Carter i measc na Marsach. Is é tuiscint na saineolaithe go léir inniu nach raibh sna canálacha riamh ach iomrall súl – uaireanta, samhlaíonn intinn an duine struchtúir chasta san áit nach bhfuil le feiceáil ach spotaí doiléire. Níor tháinig na spástaiscéalaithe róbatacha trasna ar aon chineál “Marsaigh” nó ainmhithe Marsacha, ach tá sé incheaptha go bhfuil miocrorgánaigh – neacha beaga beo agus iad cosúil le baictéir nó le fungais an Domhain – le fáil ar Mhars. (Foinse: an Vicipéid)
Ba é an fear gnó Meiriceánach Percival Lowell, a raibh dúspéis aige sa réalteolaíocht, a chuir tús le mórfheachtas taighde i dtús na fichiú haoise leis an bpláinéad rúndiamhair taobh thiar de Neiptiún a aimsiú. Amaitéarach díograiseach réalteolaíochta ab ea Lowell, agus ní dheachaigh gach iarracht dá chuid chun leasa don taighde. Nuair a bhí “canálacha Mharsa” ina n-ábhar mór díospóireachta ag lucht an tsaineolais, bhí Lowell go mór mór ag taobhú le hipitéis na gcanálach, agus d’fhoilsigh sé mapa de Mhars a bhí breac le canálacha agus iad línithe go mionchruinn ar fud an phláinéid. Cé go raibh cuid de na réalteolaithe oilte féin san am sin den tuairim gurbh fhéidir go mbeadh “canálacha” de chinéal éigin ar Mhars, níor chreid aon duine acu go mbeadh a leithéid de ghréasán acu ann agus a thug mapa Lowell le fios. Mar sin, bhí a lán réalteolaithe an-diúltach i leith Lowell, agus cuid acu den bharúil nár chóir d’aon duine de lucht na ceirde baint a bheith aige le réadlann Lowell.
Clyde Tombaugh, fear na fionnachtana. (Foinse: An Vicipéid)
Cé nach raibh teoiricí Lowell thar moladh beirte, bhí a tábhacht féin ag réadlann Lowell i bhfionnachtain Phlútóin. Fear saibhir gnó a bhí i Lowell, agus d’fhág sé cuid mhór dá oidhreacht ag an réadlann. I mblianta deireanacha a shaoil bhí Lowell ag déanamh a dhíchill ar mhaithe le fionnachtain an naoú pláinéad, agus níor chuir a bhás deireadh leis na hiarrachtaí seo. Nuair a tháinig Clyde Tombaugh ag obair don réadlann, fear óg ab ea é i gcónaí, gan ach trí bliana fichead slánaithe aige, ach san am chéanna bhí gealladh mór faoi cheana féin agus súil mhaith aige do bhealaí na spéire dorcha. Chaith sé conablach bliana ag cur grianghraf i gcomparáid go dtí gur aithin sé réad nua iontu – Plútón.
Sa phictiúr seo a fheictear fithisí Phlútóin agus Charóin thart ar bharalár an chórais, is é sin, comh-mheáchanlár an phláinéid agus a chuid satailítí. Seasann an fáinne dearg do bhealach Phlútóin timpeall an bharaláir. (Foinse: an Vicipéid.)
Cailín aon bhliain déag, Venetia Burney, a bhaist Plútón ar an bpláinéad. Cé nach raibh inti san am ach gearrchaile, bhí sí seanchríonna agus suim aici i miotaseolaíocht na Róimhe agus na sean-Ghréige. Ghlac sí leis go mbeadh an pláinéad chomh dorcha, chomh fuar leis an mbás féin, agus go mbeadh sé oiriúnach é a ainmniú as dia an domhain thíos – Plútón. D’inis sí an smaoineamh dá hathair mór, agus ó bhí aithne ag an seanfhear ar an réalteolaí cáiliúil Herbert Hall Turner, ní raibh moladh Venetia i bhfad ag teacht a fhad leo siúd a raibh an chumhacht acu i saol na réalteolaíochta. Bhí Clyde Tombaugh féin breá sásta leis an moladh, ó d’fhéadfá na litreacha PL- san ainm a thuiscint mar thagairt dá urraí Percival Lowell.
Ar feadh i bhfad ba nós dearcadh ar Phlútón mar phláinéad ar aon mhéid, beagnach, le Neiptiún, ach de réir a chéile tháinig an tuiscint ag na heolaithe nach mar sin a bhí. I ndeireadh na seachtóidí chuir siad sonrú sa ghealach is mó dá bhfuil ag Plútón – Carón. Tá Carón chomh mór téagartha i gcomparáid le Plútón féin agus go bhfuil cuid de na réalteolaithe barúlach nár chóir gealach a thabhairt air ar aon nós, ach gurbh fhearr an tuiscint a bheith againn ar chóras Phlútóin agus Charóin ná gur déphláinéad iad. Nó tá sé cineál mícheart a rá go bhfuil Carón ag fithisiú Phlútóin: tá an dá réad seo ag dul timpeall a gcomh-mheáchanláir, agus an lárphointe seo suite taobh amuigh de Phlútón. (Ar an dóigh chéanna, tá an Ghealach s’againn agus an Domhan s’againn ag déanamh bulla báisín timpeall ar a gcomh-mheáchanlár freisin, ach sa chás seo, tá an meáchanlár – nó an baralár – sin suite taobh istigh den Domhan.)
Venetia Burney (1918-2009), an cailín beag a bhaist Plútón. Níos deireanaí rinne sí staidéar ar mhatamaitic i gCambridge. Shaothraigh sí a cuid ag cuntasóireacht agus ag múineadh matamaitice. Phós sí Edward Phair, scoláire teangacha clasaiceacha. (Foinse: An Vicipéid)
Ó thús ba léir go raibh Plútón an-difriúil leis na pláinéid eile. Tá Plútón ag dul timpeall na Gréine ar fhithis an-fhadaithe. Thairis sin, tá fithisí na bpláinéad eile suite beagnach ar aon leibhéal le chéile – tugtar éiclipteach ar an leibhéal seo. Maidir le Plútón, áfach, tá a fhithis an-chlaonta i gcoibhneas an éicliptigh. Go bunúsach, glactar leis gurb ionann an t-éiclipteach agus leibhéal ár bhfithise féin – is é sin, is ionann claonadh fithise an Domhain agus 0 céim stua. Is é an claonadh fithise atá ag Plútón ná seacht gcéim stua déag – i bhfad níos mó ná ag aon mhórphláinéad. Mar shampla, is é an claonadh fithise atá ag Iúpatar ná 1.305 céim stua. Rud eile fós tá peirihéilean Phlútóin – garphointe Phlútóin don Ghrian, nó an pointe ar fhithis Phlútóin is cóngaraí don Ghrian – suite taobh istigh d’fhithis Neiptiúin. Tógann sé dhá chéad ocht mbliana is dhá scór (248 mbliana) ar Phlútón imrothlú amháin timpeall na Gréine a chríochnú, ach ansin caitheann sé fiche bliain den tréimhse sin níos gaire don Ghrian ná Neiptiún. Tá baint ag fithis an dá phláinéad seo le chéile a dtugtar athshondas uirthi: san am a chaitheas Plútón ag déanamh dhá imrothlú, críochnaíonn Neiptiún trí cinn.
Nuair a thosaigh Tombaugh agus na saineolaithe eile i réadlann Lowell ag cur thuairisc an naoú pláinéad, ní le Plútón a bhí súil acu. Gásfhathaigh iad Neiptiún, Úránas, Satarn agus Iúpatar, is é sin, is ionann an t-ábhar atá sna pláinéid féin agus san atmaisféar ina dtimpeall – hidrigin, den chuid is mó – agus mar sin is deacair a rá cá bhfuil dromchla an phláinéid féin taobh thíos den atmaisféar. Plútón arís, ní gásfhathach é ar aon nós ach leac oighir. Nítrigin is mó atá ann, ar an taobh amuigh ar a laghad – dúil cheimiceach a bheadh ina gás leis an ngnáth-theocht ar dhroim an Domhain, agus le fírinne nítrigin atá in atmaisféar an Domhain don chuid is mó – ach tá Plútón chomh fuar is go bhfuil an nítrigin sin reoite go solad amuigh ansin. Creideann na saineolaithe, áfach, go bhfuil cloch taobh istigh de Phlútón chomh maith. Is féidir go bhfuil substaintí radaighníomhacha sa chloch i gcroí Phlútóin agus iad ag téamh an oighir timpeall na cloiche, ionas go bhfuil pócaí leáite thíos sa leac oighir. Níl anseo ach tuairimíocht, ar ndóigh, agus é bunaithe ar bhreathnuithe teileascóip agus ar na tátail a baineadh astu. Tá an spástaiscéalaí úd New Horizons ag druidim isteach le Plútón faoi láthair, agus creidtear go mbainfidh sé amach Plútón i gceann cúpla bliain. Ansin, faoi dheoidh, beidh mapaí de Phlútón ar fáil ag an gcine daonna.
Seo New Horizons, an spástaiscéalaí róbatach atá ag déanamh a bhealaigh go Plútón faoi láthair. Scaoileadh an taiscéalaí chun bealaigh ó Cape Canaveral in Eanáir 2006. I ndeireadh na bliana céanna shroich sé Iúpatar agus é ag tógáil pictiúir nua den phláinéad. Thairis sin, bhain sé úsáid as imtharraingt Iúpatair le tuilleadh luais a thiomsú agus é ag tabhairt aghaidh ar Phlútón. (Foinse: An Vicipéid)
Scéal ann féin an dóigh ar chaill Plútón céimíocht an “phláinéid”, ionas gur hathaicmíodh mar “abhacphláinéad” é. Is gnách a rá gurbh é Michael Brown ó Caltech, is é sin, Institiúid Teicneolaíochta California, a thug an chéim síos seo do Phlútón. (Le fírinne is é an leasainm atá air inniu ná “an fear a mharaigh Plútón”.) Nuair a bhí sé ina bhuachaill óg i Huntsville, Alabama, bhí sé ag freastal ar Virgil Grissom High School, meánscoil a fuair a hainm ó dhuine de spásairí mórchlúiteacha Mheiriceá – seans gur spreag an t-ainm sin é chun taighde a dhéanamh ar an spás. Ina réalteolaí i gCaltech dó dhírigh Brown ar an gcuid den Ghrianchóras atá taobh amuigh de Neiptiún, agus d’éirigh leis agus a chuid mac léinn roinnt mhaith réadanna tras-Neiptiúnacha, mar a thugtar orthu, a aithint.
D’aithin Brown agus a fhoireann – Chad Trujillo agus David L. Rabinowitz – roinnt réadanna beaga cosúil le Plútón agus iad ag fithisiú na Gréine ar aon luas le Plútón, is é sin, ag críochnú aon imrothlú amháin i rith dhá chéad ocht mblian is dhá scór. Is léir go raibh sé níos ciallmhaire Plútón a aicmiú in aon ghrúpa leis na “plúitíonónna” seo, mar a bhaist na réalteolaithe orthu, seachas leis na pláinéid mhóra.
Ar ndóigh, ní plúitíonónna iad na réadanna beaga go léir taobh thiar de Neiptiún. Is é an tuiscint – teoiriciúil go leor – atá ag na saineolaithe ar imeall an ghrianchórais go bhfuil a lán réadanna beaga amuigh ansin ag dul timpeall na Gréine, agus iad grúpáilte i gcrioslaigh éagsúla: crios Kuiper; an diosca scaipthe; agus scamall Oort.
Ceann de réadanna chrios Kuiper é Plútón de réir mar a thuigtear an scéal inniu. Is é crios Kuiper an limistéar taobh amuigh d’fhithis Neiptiúin: glactar leis go sroicheann an crios a fhad le leathchéad aonad réalteolaíoch ón nGrian. Is ionann aonad réalteolaíoch agus meánfhad an Domhain s’againn ón nGrian, is é sin, céad go leith milliún ciliméadar. Tá fithis Neiptiúin suite timpeall ar thríocha aonad réalteolaíoch ón nGrian. Fuair an crios a ainm ón réalteolaí Meiriceánach de phór na hÍsiltíre Gerard Peter (Gerrit Pieter) Kuiper. Barrúil go leor, níor chreid Kuiper féin go mbeadh a leithéid de chrioslach ann inniu: bhí sé barúlach go mbeadh an réigiún go díreach taobh thiar de Neiptiún glanta folamh ag imtharraingt na bpláinéad mór. Scéal eile é gur chreid sé gur sa réigiún sin a foirmíodh na réadanna beaga as amhábhar an ghrianchórais i dtús ama.
Seo Michael Brown, “an fear a mharaigh Plútón”. D’aithin sé roinnt réadanna tras-Neiptiúnacha sna blianta i ndiaidh chasadh na mílaoise, agus léirigh sé nach raibh i bPlútón féin ach réad amháin acu. (Foinse: an Vicipéid).
An chuid is mó de na plúitíonónna ní bhfuair siad ainmneacha go fóill. Is iad Orcus agus Ixion an dá cheann is luaithe a hainmníodh. Ba é Michael Brown agus a chairde a d’aithin Orcus; maidir le hIxion, luaitear a fhionnachtain leis an Réadlann Idir-Mheiriceánach i Cerro Tololo, an tSile.
Fuair Orcus a ainm ó dhia an domhain thíos i miotaseolaíocht na nÉatrúscach. Ba iad na hÉatrúscaigh áitritheoirí réamh-Rómhánacha na hIodáile, agus is uathu siúd a fuair na sean-Rómhánaigh féin a lán dá gcuid traidisiún agus nósanna. Le fírinne ba nós leis na Rómhánaigh féin “Orcus” agus “Plútón” a láimhseáil mar nach mbeadh iontu ach malairt ainmneacha ar an dia céanna, chomh fite fuaite is a bhí a gcreideamh féin le smaointí na nÉatrúscach. Deirtear go mbeadh sé chomh maith againn “frith-Phlútón” a thabhairt ar Orcus, nó tá fithisí an dá abhacphláinéad seo bun os cionn le chéile: nuair a bhíos Plútón os cionn an éicliptigh, bíonn Orcus taobh thíos de agus a mhalairt; agus nuair a bhaineann Plútón amach a pheirihéilin (a gharphointe don Ghrian, nó an pointe is cóngaraí don Ghrian ar an bhfithis), sroicheann Orcus a apaihéilean (a chianphointe ón nGrian, nó an pointe is faide ón nGrian ar an bhfithis), agus a mhalairt. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil gealach amháin ag Orcus, ar a laghad – Vanth an t-ainm. Ba í Vanth treoraí anamnacha na marbh i ríocht an bháis, de réir mar a deir seanchas na nÉatrúscach.
Tá Orcus níos lú ná Plútón. Glactar leis go bhfuil Plútón thart ar dhá mhíle trí chéad ciliméadar ar trastomhas. Níl na saineolaithe ar aon bharúil go fóill cén trastomhas é Orcus, ach is dócha nach bhfuil sé níos mó ná naoi gcéad ciliméadar. Braitheann sé ar choibhneas maise Orcus agus Vanth agus ar ailbéideacht Vanth.
Is é is ailbéideacht ann ná an chuid den tsolas a fhrithchaitheas rinn neimhe áirithe. Tá Orcus agus Vanth suite i bhfad ón Domhan, ionas nach féidir leis na teileascóip is cruinne amuigh mionsonraí ar bith a aithint ar na reanna neimhe seo. Ní fheicfeá iontu go bunúsach ach dhá spota solais. Mar sin, is ar ghile na spotaí seo a aithnítear a méid, chomh maith leis an dóigh a dtéann a n-imtharraingt i bhfeidhm ar na reanna neimhe ina dtimpeall. Scéal eile áfach go bhfuil an ghile ag brath ar an ailbéideacht freisin. Is é sin, an rinn neimhe nach bhfuil mórán ailbéideachta aici, is féidir di bheith réasúnta mór cé go bhfuil sí ar bheagán gile.
Seo Quaoar agus Weywot mar a samhlaíodh d’ealaíontóir de chuid Údarás Spáis na Stát Aontaithe iad. Satailít bheag é Weywot nach bhfuil ach timpeall is ochtó ciliméadar ar trastomhas. Ó tá a leithéid de shatailít ag Quaoar, áfach, is dóigh leis na réalteolaithe go bhfuil Quaoar níos téagartha ná Ceres, an ceann is mó de na hastaróidigh i gcrios na n-astaróideach idir Mars agus Iúpatar. Chomh mór is atá Ceres tá sí aicmithe ina habhacphláinéad go hoifigiúil inniu. (Foinse: an Vicipéid.)
Ar ndóigh ní plúitíonónna iad na réada go léir i gCrios Kuiper. Tá a leithéid de rud ann agus réad clasaiceach de chuid Chrios Kuiper, nó cubewano, mar a deir béarlagair an Bhéarla. Sampla den réad chlasaiceach é Quaoar, agus é ainmnithe as dia de chuid na dTongva, ar treibh bhundúchasach de chuid California iad. Ba iad Michael Brown agus Chad Trujillo a d’aithin Quaoar sa bhliain 2002, agus ba iadsan a bhaist an t-ainm sin air. Creidtear go bhfuil Quaoar corradh is míle ciliméadar ar trastomhas. Sa bhliain 2007 thug Brown faoi deara go raibh gealach bheag ag fithisiú Quaoar, agus fuair an tsatailít seo ainm ó mhiotaseolaíocht na dTongva chomh maith – Weywot. Deir na Tongva gurbh é Quaoar a chruthaigh an chruinne, agus gurbh é Weywot a mhac agus dia na spéire. Níl mórán fágtha de sheanchas diaga na dTongva, áfach, nó ba luath a chuaigh siad le Críostaíocht, agus tá a dteanga féin caillte inniu.
Níl Quaoar chomh diamhair le Sedna, réad eile ar chuir Brown agus Trujillo sonrú ann sa bhliain 2002. De réir teoiric amháin baineann Sedna leis an diosca scaipthe, is é sin, an chuid is faide amuigh de Chrios Kuiper. Sroicheann an diosca scaipthe thar chéad aonad réalteolaíoch ón nGrian, nó níos faide fós, agus creidtear gurb ón diosca sin a thagas cuid mhór de na scuabréaltaí (na coiméid). Is í imtharraingt Neiptiúin is cúis leis an scaipeadh sin – is é sin go gcuireann Neiptiún réadanna i gcrios Kuiper ar strae ó na fithisí, go dtí go bhfágtar sa diosca scaipthe iad.
Tá fithis Sedna chomh fadaithe, áfach, go bhfuil sé ag dul rite le lucht an tsaineolais féin an réad seo a aicmiú. Tá an cianphointe suite faoi naoi gcéad seacht ndéag is fiche aonad réalteolaíoch den Ghrian, mar a mheastar, agus mar sin tá Sedna ar na réadanna is cianmhaire dá bhfuil aithne ag na réalteolaithe orthu inár nGrianchóras féin. San am chéanna tá an garphointe faoi shé aonad réalteolaíoch déag is trí scór den Ghrian.
Fithis Sedna i gcomparáid le fithisí na bpláinéad – is í fithis Phlútóin an fáinne purpartha. (Foinse: an Vicipéid)
Dealraíonn sé nárbh í imtharraingt Neiptiúin a d’fhág fithis Sedna mar sin, agus dá réir sin is iomaí réalteolaí nach bhfuil sásta “réad de chuid an diosca scaipthe” a thabhairt ar Sedna. Ina ionad sin, is dóigh leo siúd a rá gur féidir gur le scamall Oort (nó scamall Oort-Öpik, mar a thugtar air freisin) a bhaineas sé. Scamall sféarúil é – is é sin, scamall ar dhéanamh liathróide – agus é ainmnithe as beirt réalteolaithe a thuairimigh go raibh a leithéid de scamall ann agus cuid de na scuabréaltaí ag teacht as.
Ba é an réalteolaí Ernst Öpik an chéad duine ar rith an smaoineamh leis, thiar sna tríochaidí. Eastónach a bhí ann agus baint áirithe aige le hoileán na hÉireann, nó nuair a shealbhaigh trúpaí an Aontais Shóivéadaigh an Eastóin neamhspleách i ndeireadh an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh Öpik ar deoraíocht agus shocraigh sé síos i dTuaisceart Éireann, áit a bhfuair sé post i Réadlann Ard Mhacha. Tá a gharmhac Lembit Öpik ina pholaiteoir Liobrálach sa Bhreatain Bheag inniu.
Seo Jan Hendrik Oort (1900-1992), réalteolaí mór na hÍsiltíre. D’oibrigh sé amach mais Bhealach na Bó Finne agus d’aithin sé cá raibh lárphointe ár réaltra. Sna caogaidí bhunaigh sé réadlann radairéalteolaíochta in Dwingeloo, oirthuaisceart na hÍsiltíre. Is éard atá i gceist leis an radairéalteolaíocht ná an brainse réalteolaíochta a bhaineas tátail as na tonnta raidió ón spás. Úsáidtear aeróga millteanacha raidió – radaiteileascóip – leis na radathonnta ón spás a aithint agus a anailisiú. (Foinse: an Vicipéid)
Sna caogaidí, d’athbheoigh an tOllannach Jan Hendrik Oort an teoiric, agus is as is minice a ainmnítear an scamall. Le fírinne níorbh iad na hastaróidigh ná na réadanna beaga ar imeall an Ghrianchórais an chloch ba mhó ar phaidrín Oort, Ba leis an radairéalteolaíocht ba mhó a bhí a luí, agus é ag déanamh staidéar ar an spás taobh amuigh dár nGrianchóras. Cuid mhór den eolas atá ag an gcine daonna ar Bhealach na Bó Finne tá sé bunaithe ar fhionnachtana agus ar shaothar Oort,
Ní raibh i gceist le Scamall Oort féin ach tuairimíocht – go dtí gur tháinig na réalteolaithe ar Sedna. Anois, is féidir gurb é Sedna an chéad réad de chuid an scamaill sin a bhfuil aithne againn air. Ón taobh eile de, chomh cóngarach is a thagas Sedna don Ghrian agus é ag baint amach a gharphointe, tá sé incheaptha nach raibh iomlán an chirt ag Öpik agus Oort faoi imeall an Ghrianchórais, agus go bhfuil a lán le foghlaim ag an gcine daonna faoin réigiún sin den spás i gcónaí.
Anois, agus an spásaire Ceanadach Chris Hadfield ag timpeallú an Domhain ar an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta agus ag giolcaireacht as Gaeilge ó am go ham, is dócha nach miste cúpla focal a bhreacadh síos faoi choincheap an stáisiúin spáis féin agus faoi fhorbairt na stáisiún seo.
Arthur C. Clarke – Fear na hAislinge
Is ar éigean is féidir dearmad a dhéanamh den fhicsean eolaíochta sa choimhthéacs seo, nó cosúil lena lán aireagán spáis eile bhí an ceann seo á phlé ag scríbhneoirí an tseánra sin i bhfad sular tógadh an chéad stáisiún i ndáiríribh. Ar ndóigh, ba é Arthur C. Clarke ab fhearr a thug cur síos ar an gcoincheap do léitheoirí óga: is dócha nach bhfuil an t-úrscéal Islands in the Sky ar an leabhar is mó a léitear inniu de shaothar ábhalmhór Clarke, nó níl an charachtracht thar moladh beirte, agus is ar éigean má tá scéal nó plota ar bith ann, amach ón mbeagán atá riachtanach mar shiocair le saol an spáis a chur os comhair an léitheora. Mar a shamhlófá le húrscéal don aos óg, déagóir é an laoch agus é ag caitheamh seal ar bhord an spás-stáisiúin i ndiaidh dó an phríomhdhuais a bhaint amach i gcomórtas éigin.
Arthur C. Clarke ina sheanfhear i Srí Lanca, tír inar chaith sé leathchéad bliain dá shaol chomh tugtha is a bhí sé don tumadóireacht scúba. Áirítear ar thriúr mórchlasaiceach an fhicsin eolaíochta é in éineacht le Robert A. Heinlein agus Isaac Asimov. Cuid mhór de na tairngreachtaí a bhí le léamh ina chuid scéalta tháinig siad isteach fíor lena lá féin chomh fadsaolach is a bhí sé. (Grianghraf: Vicipéid an Bhéarla)
Caitheann an scéalaí súil timpeall na háite, ar na cineálacha oibre a bhíos idir lámhaibh ag foireann an stáisiúin. Ar ndóigh cé go bhfuil na himeachtaí suite sa todhchaí i bhfad amach, tá cuma na gcaogaidí ar a lán den tsuíomh: buachaillí uilig go léir iad na hábhair spásairí atá á dtraenáil ar an staisiún, agus bíonn na heolaithe i muinín peann agus páipéar lena gcuid matamaitice a dhéanamh. Ní raibh Clarke in ann forbairt na ríomhairí a thairngreacht, ach is cuma faoi sin: an cur síos a thug sé ar ghnáthaimh laethúla an staisiúin tá craiceann áirithe fírinne air i gcónaí.
Ceannródaíocht na Sóivéadach: Salyut
Má ghluaisimid as ríocht na scéalta ficseaneolaíochtúla i dtreo na staire, ní mór dúinn ar dtús na stáisiúin spáis Sóivéadacha a lua. Sna seascaidí bhí na Meiriceánaigh agus na Sóivéadaigh araon ag iarraidh spásárthach le criú daoinna a chur go dtí an Ghealach, ach sa deireadh ba iad na Poncáin a ghnóthaigh an iomaíocht seo, nuair a thuirling Neil Armstrong agus Buzz Aldrin i Muir na Sáimhe. Glactar leis inniu gurbh é bás tragóideach Sergey Korolev a chuir deireadh le hiarrachtaí an Aontais Shóivéadaigh an Ghealach a bhaint amach.
Sergey Pavlovich Korolev (nó Korolyov, de réir an fhuaimnithe). Fear éirimiúil a raibh cinniúint thragóideach aige, ar nós go leor eile san Aontas Sóivéadach. Buachaill de phór na gCosacach a bhí ann a d’fhás aníos i dteach mhuintir a mháthar san Úcráin. D’iompaigh sé amach ina innealtóir mhaith, ach sa bliain 1938, le linn na bpurguithe móra, caitheadh i dtóin phríosúin é, agus chuir sé isteach na blianta fada ina chime. (Grianghraf: Vicipéid an Bhéarla)
Ba é Korolev príomhinnealtóir an spáschláir Shóivéadaigh, agus cosúil lena lán innealtóirí éirimiúla sa tír sin chaith sé tréimhse ina phríosúnach i gcampaí géibhinn Stailín. Mar sin ní raibh mórán dá shláinte fágtha aige nuair a chrom sé ar a chuid oibre arís, agus fuair sé bás sula raibh d’uain aige an cuspóir a bhaint amach. Ní raibh a chuid comharbaí in ann an spáschlár a choinneáil dírithe ar an nGealach – ba é a phearsantacht féin a choinnigh an spáschlár le chéile – agus sa deireadh d’athraigh siad an fócas ar na stáisiúin spáis, ó ba iad na Meiriceánaigh ba túisce a bhain amach an Ghealach pé scéal é.
Ba é “Salyut” (Салют) an t-ainm a bhaist na Sóivéadaigh ar a sraith de stáisiúin spáis – focal iasachta ón bhFraincis arb ionann é go bunúsach agus “salute” an Bhéarla. Cineál cúirtéis is ciall leis – cúirtéis a scaoiltear as na gunnaí móra. Le fírinne bhí Salyut féin bunaithe ar “Almaz” (Алмаз), is é sin, an Diamant – coincheap míleata spás-stáisiúin a bhí á dhréachtáil le fada, agus cuid de na staisiúin sa tsraith úd Salyut ba staisiúin mhíleata iad amach is amach.
Salyut a Seacht. Bhí an stáisiún spás seo in úsáid sna blianta ó 1982 go 1986. Sa bhliain 1991 rinne sé athiontráil san atmaisféar os cionn na hAirgintíne. (Grianghraf: Vicipéid an Bhéarla)
Mar a d’iompaigh an scéal amach, tháinig na Sóivéadaigh ar an gconclúid nach raibh sé eacnamúil ná éifeachtúil úsáid a bhaint as stáisiúin spáis le criú le spiaireacht a dhéanamh ar na Stáit Aontaithe – bhí sé ní b’fhusa dul i dtuilleamaí satailítí beaga spiaireachta gan chriú. D’éirigh siad as úsáid mhíleata na stáisiún spáis, agus iad sásta dea-thoil idirnáisiúnta a mhealladh chucu leis an bpoiblíocht a thug siad don taighde eolaíoch ar bhord na staisiún.
Skylab: Saotharlann Spáis na Meiriceánach
Ar ndóigh rinne údarás spáis na Meiriceánach, NASA, iarrachtaí le spás-stáisiúin a fhorbairt chomh maith. Nuair a bhí mé féin i mo bhuachaill bheag, bhí Skylab go mór mór i mbéal an phobail – “saotharlann spéire” na Meiriceánach. Ní raibh cuma an rathúnais ar an tionscadal seo ar dtús, nó rinneadh damáiste don stáisiún nuair a scaoileadh chun bealaigh é i Mí Bhealtaine 1973: thar aon rud eile cailleadh ceann de na griansciatha. Mar sin, nuair a bhain an chéad chriú an stáisiún amach, b’éigean dóibh griansciath nua a thabhairt leo, nó bhí an dainséar ann go bhfágfadh an farasbarr teasa an áit do-úsáidte go hiomlán.
Bhí na griansciatha ag cosaint an stáisiúin ar na micridhreigeoidigh chomh maith – is é sin dreigí mionbheaga, chomh mion is go dtugtar spásdusta orthu freisin. Bíonn ardluas faoi na cáithníní dusta agus iad ag bualadh faoi dhromchla na spásbhád agus na gcultacha spáis, agus mar sin cnaítear an gléasra spáis go sciobtha faoi bhrú na micridhreigeoideach mura bhfuil díonadh maith ann. Le fírinne is cuid thábhachtach d’obair na n-innealtóirí spáis díonadh an ghléasra ar an gcreimeadh seo.
Bhain an chéad chriú amach Skylab go gairid i ndiaidh scaoileadh na “saotharlainne spéire” féin, agus d’éirigh leo bail a chur ar an stáisiún arís, ionas go raibh siad in ann tástálacha taighde a chur i gcrích. Ba drámatúil an rás a bhí á rith in aghaidh an ama acu agus iad i mbun oibre, áfach, agus bhris siad curiarrachtaí ag caitheamh tréimhsí fada taobh amuigh den stáisiún. Chaith dhá chriú eile seal ar bhord an staisiúin, ach ansin tréigeadh go hiomlán é, nó d’fhill an tríú criú ó Skylab i dtús na bliana 1974, nuair nach raibh an staisiún ach seacht mí ag fithisiú ár bpláinéid. Ligeadh dó titim anuas dá fhithis, agus d’athiontráil Skylab an t-atmaisféar i Mí Iúil 1979. Bhí NASA ag plé athúsáid an staisiúin i ré na dtointeálaithe spáis – san am sin bhí an chéad tointeálaí díreach sna fonsaí tógála – ach sa deireadh héiríodh as na pleananna seo.
Skylab, saotharlann spáis na Meiriceánach, mar a chonaic an criú deireanach í agus iad ag imeacht. (Grianghraf: Vicipéid an Bhéarla)
Is dócha go raibh athiontráil Skylab ina scéal nuachta ba mhó ná misin na gcriúnna leathdhosaen bliain roimhe sin, agus bhí faitíos ar chuid mhaith daoine roimh smionagar ó Skylab. Dealraíonn sé go raibh cúiseanna ciallmhara acu leis an mbuaireamh sin, nó cé go raibh NASA ag cur san áireamh go mbuailfeadh iarsmaí an stáisiúin an fharraige in áit éigin idir Rinn an Dóchais agus cósta na hAntartaice, is in iarthar na hAstráile a fuarthas na bloghanna, agus níor thosaigh Skylab ag titim as a chéile ach deich gciliméadair os comhair dhromchla an Domhain, i bhfad níos ísle ná mar a bhí pleanáilte. Is cuimhneach liom na scéalta nuachta faoi dhaoine a fuair bás leis an eagla a bhí orthu roimh Skylab titim anuas orthu féin. Cé gur dócha nach raibh sa chuid ba mhó acu ach luaidreáin tharraing siad ina ndiaidh an-díospóireacht faoin smionagar spáis mar fhadhb dár slándáil thíos anseo.
Tuairisceoir an Dúin 